تدریس پژوهی

تدریس پژوهی

اجراى درس  پژوهى

تأثیر درس  پژوهى بر توسعة حرفه اى معلمان، و نیز بر یادگیری معلمان و دانش آموزان مورد توجه قرار گرفته اســت. درس پژوهى،یک حلقةپژوهشى است که در آن معلمان به صورت گروهى دربارةموضوعات برنامةدرسى به تفکر، تأمل و پژوهش مى پردازند. آنهاابتدا به تبیین مســئله اى مى پردازندکه فعالیت گروه درس پژوهى رابرانگیخته اســت و آن راهدایت خواهدکرد. مســئله مى تواندیک سؤال عمومى (براى مثال برانگیختن علاقةدانش آموزان به ریاضى)یا یک ســؤال جزئى (براى مثال، بهبــود فهم دانش آموزان در موردچگونگى جمع کردن کسرهایى بامخرجهاى نامساوى) باشد. سپس گروه به مســئله شکل مى دهدو بر آن تمرکز مى کند، به نحوى که بتوانددر یک جلسة خاص کلاسى آن را مطرح کند.معمولا معلمان مسئله اى را انتخاب مى کنندکه از فعالیتهاى خود به دست آورده ­اندیا براى­ دانش­ آموزان دشوارى­ هایى ایجادکرده اســت. هنگامى ­که ­یک هدف یادگیرى انتخاب شــد، معلمان براى برنامه ­ریزى ­و طراحى­ درس تشکیل جلسه مى دهند. اگرچه درنهایت یک معلم،درس را به عنوان بخشى ازفرایندتحقیق، تدریس خواهد کرد، ولى طرح درس محصول گروه تلقى مى شــود. در اینجاهدف نه تنها تولید طرح درســى اثربخش، بلکــه درک چگونگى و چرایى کارکرد طرح درس براى افزایش فهم مطالب در میان دانش آموزان اســت. غالبا بهانة اولیه اى که گروه تولیدمى­کند، در جلسه اى براى همةمعلمان مدرسه مطرح مى شود تا به نقددرآید. براى تدریس، تاریخى معین مى شــود. معلمــان گروه هرکدام نقشــى را برعهده مىگیرندو زمینه هاى لازم را براى اجراى موفق درس در شــرایط واقعى بررســى مى کنند. هنگام شــروع تدریس، معلمان در انتهای کلاس مى ایســتندیا مى نشــینند. ولى زمانى که ازدانش آموزان خواســته مى شود سرجاى خودتمرین کنند، معلمان ناظرقدم مى زنند،کاردانش آموزان رامشاهده مى کنندوهمچنان که درس ادامــه مى یابد، از فعالیت دانش آموزان یادداشــت برمى دارند. گاهى به منظور تجزیه و تحلیــل درس و بحث دربارة آن در زمانى دیگر، فیلمبردارى مى شود. سپس معلمان طى یک جلسه به نقدکار مشترک خود مى­پردازند. در این جلسه، معمولا به معلمى که درس داده است اجازه داده مى شــود اول ازهمــه صحبت کندو نظر خــود را دربارة چگونگى اجراى تدریس و مســائل عمدة آن اظهار دارد. سپس معلمان دیگر گروه معمولا ازدیدگاه انتقادى دربارةقسمتهایى ازدرس که به نظر آنها مشــکل داشته است، صحبت مى کنند. تمرکز بر درس است، نه معلمى که آن را آموزش داده اســت. هر چه باشــد، طرح درس محصولى گروهى اســت وهمةاعضاى گروه در مورد نتیجةبرنامة خود احساس مسئولیت مى کنند. درواقع آنها از خود انتقاد مى کنند. چنین کارى نه یک ارزیابى شخصى، بلکه فعالیتى است که به بهبود فردى منجر مى­شــود و ازهمین رو حائزاهمیت است. معلمان گروه درس پژوهى با توجه به مشاهدات و بازخوردها در درس تجدیدنظر مى کنند. آنها ممکن اســت مواد آموزشــى، فعالیتها، سؤالها و مســائل طرح شده یاهمةاین موارد را تغییر دهند، یا اصلاح کنند. تأکیدآنها غالبا برتغییرمواردى اســت که در جریان کلاس درس شواهددقیقى مبنى بر ضرورت تغییرآنها یافته اند. زمانى کــه طــرح درس تجدیدنظر شــده آماده شــد، درس در کلاســى متفاوت تدریس مى شــود. گاهى معلم درس همان معلم قبلى اســت، ولى در بیشــتر موارد معلم دیگرى از گروه، تدریس را برعهده مى­گیرد. یکى ازویژگى هاى این مرحله آن است که همةاعضاى شوراى معلمان براى شرکت در تدریس پژوهی به کلاس دعوت مى شوند. گاهى هم یک فرد متخصص از خارج از مدرســه براى شــرکت در این جلسه دعوت مى شود. معلمان و ناظران درس را نقدو تغییراتى  پیشــنهاد مى کنند. هنگام بحث دربــارة درس، نه تنها به یادگیرى و فهم دانش آموزان توجه می شــودبلکه آن دســته از مسائل عمومى نیزکه به وســیلةفرضیه هاى اصلى درس پژوهى بیان شده اند، مورد توجه قــرار مى گیرندو بالاخره دربارة اینکه چــه چیزى از درس و اجراى آن آموخته شــده اســت، صحبت به میان مى آید. در پایان، درســى که معلمها روى آن بحث کرده اندو خلاصةهمة جلسات، در کتابچه اى جمع آورى و منتشــر مى شــود تا معلمان دیگر نیز از آن آگاهى یابند (یوشــیدا، 1999؛ استیگلروهیبرت، 1999؛ فرناندز و یوشیدا، 2004؛ بختیارى، 1387؛ بختیارى، مصدقى نیک، 1392؛ خاکباز و سرکارآرانى، 1387).

چند توصیه

براى کاســتن از برخى مشــکلات و رفع بعضى موانع توصیه مى شود:

• برنامه هاى مربوط به افزایش علاقةمعلم به تدریس پژوهی، به طور مشارکتى اجرا شوند.
• گروههاى درس پژوهى در ابعادکوچک تشکیل شوند.
• از مدیر، معلمان دیگرو والدین دانش آموزان براى شرکت درکلاس درس دعوت به عمل آید.
• ارزشیابى توصیفى به جاى «نمره محورى» به کارگرفته شود.مدیــران به تقویت تدریس پژوهی و پژوهش مشــارکتى درکلاسهاى درس ترغیب شوند.کلاسهاى ضمن خدمت با تمرکزبیشتربرمشارکت، ارتقای دانش حرفه اى و خودارزیابى برگزار شوند.

• مدرســه اى تــدارک شــودکــه در آن دانش آمــوزان براى یادگیرى به کلاس درس مى روند، معلمان با آســودگى خیال براى بهبود یادگیرى دانش آموزان بکوشند، مدیران فرصتى پدید آورند تا معلمان، دانش آمــوزان و والدین به تعامل بپردازند، و والدین خود رااز نظام مدرســه جدا ندانند (ســرکارآرانى، 1387؛ بختیاری، 1387؛حبیبزاده و خاکباز، 1387)

 

ارتقاى توانایى حرفه اى معلمان

تدریس پژوهی یا درس پژوهى الگویى براى بهســازى توانایى حرفه اى معلمان وروشى براى تولیددانش حرفه اى درمدرسه است. به معلمان فرصت مى دهد روابط خود را با یکدیگر و با دانش آموزان بهبود بخشــندو به همکارى باهمتایان (همکاران) و پژوهشگران آموزشــى براى حمایت نظام مند (سیســتماتیک) از تفکر انتقادى، بازبینى و بازاندیشــى در اندیشــه و عمل آموزشــى تشویق شوند.درس پژوهى بیش ازنگاه سنتى به ارزیابى عملکردمعلمان، برفرایند آموزش و یادگیرى، و طراحى و ســازماندهى گفتمان اثربخش در کلاس درس براى بهســازى آموزش متمرکزاســت. در این فرایند بیشترتوجه وعلاقه به نیاز وعملکرد دانش آموزان درکلاس درس معطوف مى شود. معلمان هم «کارگزار آموزشى» وهم «پژوهشگر آموزشــى» هســتندو خودرا به منزلةیادگیرندة مداوم، پژوهشگرو تصمیم گیرباوردارند. افزون بر این، معلمان از طریق گســترش ارتباطات کلامی در کلاس درس و تمرین نحوة طراحى و سازماندهى آن، بر گسترش یادگیرى مشارکتى در کلاس درس و حمایت از آن تأکیدمى کنند. بنابراین، چالش اصلى براى کارگزاران آموزشى دربه کارگیرى الگوى درس پژوهى به منظور بهســازى آموزش، ترویج فرهنگ گفت وگو،

مشــارکت مســئولانه در طراحى، اجرا و بازاندیشــى در روشهاى تدریس، و خلق گفتمانهاى معطوف به حل مســئله در مدرســه و کلاس درس است. بیش از یک دهه است که درس پژوهى به مثابه الگویى اثربخش براى بهســازى تدریس و آموزش در کشــورهاى گوناگون جهان مانندایران ترویج مى شود.

 شــما می توانیــد راهبردهای زیــر را بــرای اســتفادة بهتر از درس پژوهی به کارگیرید:

1. فرصتهاى گفت وگو وگردهمایى در محیطهاى غیررسمى را بیش از پیش براى معلمان فراهم آورید.

2. براى ســهیم شدن معلمان در ایده ها و تجربهه اى یکدیگر، شبکه هاى ارتباطى اثربخشى سازماندهى کنید.

3. نقش هر یک از شرکت کنندگان را در نشستهاى آموزشى، حرفــه اى و پژوهش (به ویژه امــورى که ماننددرس پژوهى ماهیت مشارکتى دارند) به روشنى معین کنید.

4. اززبانى مشترک براى تبیین ایده هاى یکدیگربهره بگیریدو صبرکنیدتا فهم گروهى از آنچه بیان مى شود، شکل گیرد.

5. به فرایندها و پیامدهاى (نتایج عینى) برنامه هاى نوســازى آموزش به صورت هماهنگ و موزون توجه نشان دهید.

6. زمینه ها، اهداف وبرنامه هاى کارمشترک را به روشنى بیان کنید.

7. براى توانمندســازى معلمان، در جستوجوى چشم اندازها، ارزشهاى مشــترک و ایده هاى قابل انتقال به فرایندهاى آموزش و یادگیرى باشید.

8. بــراى ترویــج فرهنگ تعامــل، گفتوگو و مشــارکت، به شیوه هاى نومانندکاهش سلسله مراتب سازمانى براىسازماندهى

اموربیندیشید.

9. توجه کنیدکه بهســازى مستمر آموزش به ترویج الگوهاى اثربخش آموزشى نیازمنداست.

10. خوب اســت بدانیدکه بهسازى آموزشى تنها به پرورش توانایى هاى فردىم  علم محدودنمى شود. تجدیدنظردرروشهاى تدریس و تأکیدبیشتر بر روشهاى آموزش و یادگیرى گروهى و مشارکتى ضرورى است.

 به کارگیــرى این راهبردهــا به ترویج درس پژوهــى در فرایند گسترش این ایده یارى مى رساند که آموزش امرى فرهنگى است.

در نتیجه به معلمان ایران توصیه مى شــود، به تدریج درهاى کلاس درس خود را به روى همکاران خود بگشــایندو آنها را به مشاهدة فراینــدتدریس خود دعوت کنند. پس از تدریس هم با آنها دربارة کلاس درس و روش تدریــس خود گفت وگوکنندو در تجربه هاى یکدیگربراى بهســازى تدریس سهیم شــوند. در مرحلةبعد، طرح درس مشترکى طراحى کنندو با مشارکت فعال یکدیگروهمکارى پژوهشگران عرصةآموزش آن را اجرا وبازبینى کنند. به این ترتیب، کارگزاران و پژوهشــگران آموزشى در چرخة یادگیرى فعالی (بیان مسئله، طراحى، اجرا، بازاندیشــى و یادگیرى) قرار مى گیرند که به بهسازى سناریوهاى آموزشى کمک مى کند.

 

به منظور اجراى ناب

ویژگى هاى اجراى ناب در درس پژوهى که بایددر برنامه ریزى به آنها توجه کرد، از این قرارند:

1. بــا روش علمــى حرکت کردن ( شــناخت تجربى وعلمىمکمل یکدیگرند)؛

2. توانایى رصدآینده و پیش بینى هاى لازم؛

3. به نیازها و شرایط واقعى نزدیک بودن؛

4. ایجاد محیطى براى استفاده از یافته ها درعمل؛

5. شفافیت و روشنى در اجراى فرایندیا چرخةکار و ثبت دقیقوقایع به صورت مستند؛

6. پرهیزازهرگونه خودسانسورى وکتمان حقایق؛

7. صبورى و گاه جسارت وعزت نفس

 

تعداد اعضاى گروه

 تجربه نشــان مى دهد کــه گروههــاى درس پژوهى مطلوب،متشــکل از 3 تا 6 معلم است. یکى از مشکلات گروههایى با تعداد

اعضاى بیش از 10 نفر،مشکل برنامه ریزى وهماهنگى براى حضورهمة اعضاســت. همچنین در گروههاى بزرگ احتمال اینکه براى

بعضى افراد نقش تعریف شــده اى پیدا نشــود، نکتةمهمى اســت.وقتى که افراد نقش تعریف شده اى نداشته باشند، احساس مى کنندبه حســاب نمى آیندو مشارکتشان درگروه قابل اطمینان نیست. در گروههاى پنج یا شش نفره هرفردمسئولیتهایى راکه قبلا برایش مشــخص شده اســت، انجام مى دهدو این موضوع به گروه کمک مى کندمؤثرترواقع شود.

 

نکاتى دربارة تدوین گزارش

 در تدوین گزارش مکتوب درس پژوهى، لازم است ضمن توجه بــه اصول منطقى و منظــم در این زمینه، به نــکات دیگرى چون

آیین نگارش و چگونگى تدوین گزارش به طور مناســب از نظرفرم و ظاهر نیز توجــه کرد. گرچه براى تدوین گــزارش درس پژوهى، الگویى همگانى و قالبــى خاص وجود ندارد، اما منطقى قوى براى ســازماندهى گزارش مى تــوان ارائه کرد. برخــى معلمان به دلیل محدودیتهاى زمانى و اضافه بار بروکراسى، از تدوین گزارش شانه خالى مى کنند. با وجود این، چندراهبرد به این شرح وجود دارندکه به شما در گروه درس پژوهى کمک مى کنندتا به سرعت و به راحتى گزارش خود را بنویسد:

 1. گزارش نویســى را در چرخه به کار نبندید. لازم اســت یک نفــردرگروه به عنوان دبیریا منشــى، ثبت وگزارش نویس وقایع و جمع آورى آنها را در پوشةکار به عهده بگیرد.

2. کاربردهاى چندگانه را شناســایى کنید. از معلمان خواســته مى شــود تا برگةکارى و گزارشهایى را پرکنندکه درکار با آنها

مواجه نبوده اند. در نظر داشته باشیدکه چگونه گروه و معلمان دیگر مى توانندگزارش را براى اطلاع ازکار خود به کار گیرند.

3. یک مخاطب پیداکنید.

 

طورکلى در تدوین یک گزارش مکتوب بایداین مواردآورده شوند:

• مطالــب مقدماتى شــامل صفحةعنوان، چکیده، تشــکرو قدردانى، فهرستم طالب؛
• محتواى مطلب؛
• منابع؛
• پیوستها شامل فیلم ها، اسلایدها، صورت جلسات، نامه ها، متن مصاحبه هاو...

همانطور که بیان شد، یک قالب خاص وهمگانى براى تهیة گزارش درس پژوهى وجود ندارد، اما بهتر اســت ازهمان مراحل یا فراینــدى که در چرخةدرس پژوهى و زیرعنوان فراینداجرا مطرح شد، براى ارائةمحتواى گزارش استفاده کرد.

پى نوشت

1. درس پژوهى ـ مشهد: پژوهشکدةتعلیم وتربیت عباس زادگان. ادارةکل آموزش وپرورش.

منابع

1. بختیــارى، ابوالفضــل (1387). اقدام پژوهى ودرس پژوهى. پژوهشنامةآموزشــى. پژوهشگاه آموزش وپرورش. تهران.

2. بختیــارى، ابوالفضل و مصدقى نیک،کبــری (1392). «درس پژوهـى: الگویى براى پرورش حرفه­اى معلمان». رشدآموزش متوسطه. شمارة 107. دفترانتشارات وتکنولوژى آموزشى. تهران. قابل دسترس در وبگاه: www.roshdmag.ir

3. ســرکارآرانى،م. ر (1386). «درس پژوهى». رشــدمدیریت مدرســه. شمارة 51. دفتر انتشارات کمک آموزشى. تهران.

4. ـــــــــــــــ (1387). «درس پژوهى». رشــدمدیریت مدرســه. شــمارة 52. دفتر انتشارات کمک آموزشى. تهران.

5. حبیــب زاده،عباس (1387). مطالعة درس. فصلنامةپژوهش در نظامهاى آموزشــى. شمارة 10. انجمن پژوهشهاى آموزشى ایران. تهران.

6. سالکى، رضا (1392). درس پژوهى. جهاددانشگاهى. تهران.

7. حوری زاد، بهمن (1388). درس پژوهى. لوح زرین. تهران.

8. سرکارآرانى، م. ر (1387). «پژوهش مشارکتى معلمان درکلاس درس». فصلنامة تعلیم وتربیت. سال پانزدهم. شمارة 3.

9. استیگلروهیبرت (1392). شکاف آموزشى. ترجمةم. ر سرکارآرانى و ع. رمقدم. مدرسه. چاپ چهارم. تهران.

10. قباخلو، بهزاد (در حال چاپ). نیم نگاهى به درس پژوهى. شهرستانهاى استان تهران.

11. حبیب زاده،عباس (در حال چاپ). مطالعة درس یا درس پژوهى. دانشگاه قم. قم.

12. لوئیــس،کاترین (2013). درس پژوهى. ترجمةابوالفضل بختیارى، مهین کیخانژاد ومهرى فلاح. در حال چاپ. تهران.

13. بختیــارى، ابوالفضــل (1387). «درسپ ژوهى: الگوى ژاپنى براى رشـد حرفه اى

معلمان درکلاس درس». پژوهشنامة آموزشى. شمارة 104. پژوهشگاه آموزش وپرورش.تهران. قابل دسترس در وبگاه: www.rie.ir

 

دکتر ابوالفضل بختیارى (عضو هیئت علمى سازمان پژوهش و برنامه ریزى آموزشى)

کبرى مصدقى نیک (مدرس دانشگاه و دبیر آموزش وپرورش منطقة 1 تهران